Σύμφωνα με την τελευταία έκδοση του Διαγνωστικού και Στατιστικού Εγχειριδίου των Ψυχικών Διαταραχών (DSM-IV), τρία κριτήρια πρέπει να πληρούνται για τη διάγνωση της νοητικής καθυστέρησης: δείκτης νοημοσύνης κάτω του 70, σημαντικοί περιορισμοί σε δύο ή περισσότερους τομείς της προσαρμοστικής συμπεριφοράς (όπως αυτή μετράται από μια κλίμακα διαβάθμισης της προσαρμοστικής συμπεριφοράς, πχ. στην επικοινωνία, στις δεξιότητες αυτοφροντίδας, στις διαπροσωπικές δεξιότητες , και σε άλλους τομείς), καθώς και αποδεικτικά στοιχεία ότι αυτοί οι περιορισμοί ήταν εμφανείς πριν από την ηλικία των 18 ετών.
Η διάγνωση γίνεται επίσημα από επαγγελματία με αξιολόγηση της νοημοσύνης και της προσαρμοστικής συμπεριφοράς.
Το πρώτο αγγλόφωνο τεστ IQ, το Terman-Binet, προσαρμόστηκε από ένα όργανο που χρησιμοποιείται για τη μέτρηση της δυνατότητας επίτευξης που είχε αναπτυχθεί από τον Binet στην Γαλλία. Ο Terman μετέφρασε το τεστ και το χρησιμοποιήσε ως μέσο για τη μέτρηση της νοητικής ικανότητας βασισμένο στον προφορικό λόγο, το λεξιλόγιο, την αριθμητική λογική, τη μνήμη, την ψυχοκινητική ταχύτητα και τις δεξιότητες ανάλυσης. Ο μέσος όρος της βαθμολογίας για τα διαθέσιμα τεστ IQ είναι 100, με τυπική απόκλιση 15 μονάδες (WAIS / WISC-IV) ή 16 μονάδες (Stanford-Binet). Γενικά θεωρούμε ότι ένα άτομο έχει νοημοσύνη κάτω από το μέσο όρο όταν αυτό το άτομο σκοράρει δύο τυπικές αποκλίσεις (30 μονάδες) κάτω από το μέσο όρο. ?λλοι παράγοντες, εκτός από τη γνωστική ικανότητα (κατάθλιψη, άγχος, κ.λπ.) μπορούν να συμβάλουν σε χαμηλά σκορ IQ. Είναι σημαντικό ο αξιολογητής να αποκλείσει αυτούς τους παράγοντες πριν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι το IQ είναι “σημαντικά κάτω του μέσου όρου”.
Οι ακόλουθες κατηγορίες, που βασίζονται στα στανταρισμένα σκορ των τεστ νοημοσύνης, αντικατοπτρίζουν τις κατηγορίες της Αμερικανικής Ένωσης για τη Νοητική Καθυστέρηση, το Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο των Ψυχικών Διαταραχών (DSM-IV-TR), καθώς και τη Διεθνή Ταξινόμηση των Νόσων (ICD-10):
Κατηγορίες IQ:
Βαθειά Νοητική Υστέρηση Κάτω του 20
Σοβαρή Νοητική Υστέρηση 20-34
Μέτρια Νοητική Υστέρηση 35-49
Ελαφρά Νοητική Υστέρηση 50-69
Οριακή διανοητική λειτουργία 70-84
Δεδομένου ότι η διάγνωση δεν στηρίζεται μόνο σε IQ αποτελέσματα, αλλά πρέπει επίσης να λαμβάνει υπόψη την προσαρμοστική λειτουργία ενός ατόμου, η διάγνωση δεν γίνεται μονόπλευρα. Περιλαμβάνει αποτελέσματα από νοητικά τεστ, βαθμολογίες για την προσαρμοστική λειτουργία με βάση μια κλίμακα διαβάθμισης συμπεριφοράς οι οποίες βασίζονται σε περιγραφές των κεκτημένων ικανοτήτων και δίνονται από κάποιον εξοικειωμένο με το άτομο, καθώς επίσης και τις παρατηρήσεις του εξεταστή που είναι σε θέση να μάθει άμεσα από το συγκεκριμένο πρόσωπο τι μπορεί να καταλάβει και να επικοινωνήσει.
Σημαντικοί περιορισμοί σε δύο ή περισσότερους τομείς της προσαρμοστικής συμπεριφοράς
Η προσαρμοστική συμπεριφορά ή προσαρμοστική λειτουργία, αναφέρεται στις δεξιότητες που χρειάζεται κάποιος για να ζήσει ανεξάρτητα (ή το ελάχιστα αποδεκτό επίπεδο για την ηλικία του). Για την αξιολόγηση της προσαρμοστικής συμπεριφοράς, οι επαγγελματίες συγκρίνουν τις λειτουργικές ικανότητες του παιδιού με άλλα παιδιά της ίδιας ηλικίας. Για τη μέτρηση της προσαρμοστικής συμπεριφοράς, οι επαγγελματίες χρησιμοποιούν δομημένες συνεντεύξεις, με τις οποίες συστηματικά συγκεντρώνουν πληροφορίες σχετικά με τη λειτουργικότητα των προσώπων μέσα στην κοινότητα, από ανθρώπους που τους γνωρίζουν καλά. Υπάρχουν πολλές κλίμακες προσαρμοστικής συμπεριφοράς, ενώ απαιτείται και η κλινική κρίση για την ακριβή αξιολόγηση της ποιότητας της προσαρμοστικής συμπεριφοράς ενός ατόμου. Ορισμένες δεξιότητες είναι σημαντικές για την προσαρμοστική συμπεριφορά, όπως:
Αποδεικτικά στοιχεία ότι οι περιορισμοί έγιναν εμφανείς κατά την παιδική ηλικία.
Αυτή η τρίτη προϋπόθεση χρησιμοποιείται για να ξεχωρίζει την Νοητική Υστέρηση από καταστάσεις άνοιας, όπως η νόσος του Alzheimer ή που οφείλονται σε τραυματισμούς με επακόλουθο την εγκεφαλική βλάβη.